علم فقه از وسيعترين و گسترده‏ترين علوم اسلامی است . تاريخش از همه‏
علوم ديگر اسلامی قديمی‏تر است . در همه زمانها در سطح بسيار گسترده‏ای‏
تحصيل و تدريس می‏شده است . فقهاء زيادی در اسلام پديد آمده‏اند كه غير
قابل احصائند . برخی از اين فقهاء از نوابغ دنيا به شمار می‏روند . كتب‏
فوق العاده زيادی در فقه نوشته شده است . بعضی از اين كتب فوق العاده‏
ارزنده است . مسائل فراوانی كه شامل همه شؤون زندگی بشر می‏شود در فقه‏
طرح شده است . مسائلی كه در جهان امروز تحت عنوان حقوق طرح می‏شود با
انواع مختلفش : حقوق اساسی ، حقوق مدنی ، حقوق خانوادگی ، حقوق جزائی ،
حقوق اداری ، حقوق سياسی و . . . در ابواب مختلف فقه با نامهای ديگر
پراكنده است . به علاوه در فقه مسائلی هست كه در حقوق امروز مطرح نيست‏
، مانند مسائل عبادات . چنانكه می‏دانيم آنچه از فقه در

حقوق امروز مطرح است به صورت رشته‏های مختلف در آمده و در دانشكده‏های‏
مختلف تحصيل وتدريس می‏شود . اين است كه فقه بالقوه مشتمل بر رشته‏های‏
گوناگون است .

كلمه فقه در قرآن و حديث

كلمه " فقه " و " تفقه " در قرآن كريم و در احاديث ، زياد به كار
برده شده است . مفهوم اين كلمه در همه جا همراه با تعمق و فهم عميق است‏
. در قرآن كريم آمده است :
« فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فی الذين و لينذروا قومهم‏
اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون »( 1 ) .
چرا از هر گروهی يك دسته كوچ نمی‏كنند تا در امر دين بصيرت كامل پيدا
كنند و پس از بازگشتن ، مردم خود را اعلام خطر نمايند ، باشد كه از
ناشايستها حذر نمايند .
در حديث است كه رسول اكرم فرمود :
« من حفظ علی امتی اربعين حديثا بعثه الله فقيها عالما » ( 2 ) .
هر كس چهل حديث بر امت من حفظ كند خداوند او را فقيه و عالم محشور
كند .
درست نمی‏دانيم كه علماء و فضلاء صحابه به عنوان " فقهاء " خوانده‏
می‏شده‏اند يا نه . ولی مسلم است كه از زمان تابعين ( شاگردان صحابه كسانی‏
كه پيغمبر را درك نكرده ولی صحابه را درك كرده‏اند ) اين عنوان بر عده‏ای‏
اطلاق می‏شده است .
پاورقی :
. 1 سوره توبه ، آيه . 122
. 2 خصال ، صفحه 541 ، ثواب الاعمال صفحه 162 ، با اندكی اختلاف .

هفت نفر از تابعين به نام " فقهاء سبعه " خوانده می‏شده‏اند . سال 94
هجری كه سال فوت حضرت علی بن الحسين عليهماالسلام است و در آن سال سعيد
بن مسيب و عروش بن زبير از فقهاء سبعه و سعيد بن جبير و برخی ديگر از
فقهاء مدينه در گذشتند به نام " سنة الفقهاء " ناميده شد . از آن پس‏
دوره به دوره به علماء عارف به اسلام - خصوصا احكام اسلام - " فقهاء "
اطلاق می‏شد .
ائمه اطهار مكرر اين كلمه را به كار برده‏اند ، بعضی از اصحاب خود را
امر به تفقه كرده‏اند و يا آنها را فقيه خوانده‏اند . شاگردان مبرز ائمه‏
اطهار در همان عصرها به عنوان " فقهاء شيعه " شناخته می‏شده‏اند .

كلمه فقه در اصطلاح علماء

در اصطلاح قرآن و سنت ، " فقه " علم وسيع و عميق به معارف و
دستورهای اسلامی است و اختصاص به قسمت خاص ندارد . ولی تدريجا در
اصطلاح علماء اين كلمه اختصاص يافت به " فقه الاحكام " .
توضيح اينكه علماء اسلام ، تعاليم اسلامی را منقسم كردند به سه قسمت :
الف : معارف و اعتقادات ، يعنی اموری كه هدف از آنها شناخت و
ايمان و اعتقاد است كه به قلب و دل و فكر مربوط است مانند مسائل مربوط
به مبدأ و معاد و نبوت و وحی وملائكه و امامت .
ب . اخلاقيات وامور تربيتی ، يعنی اموری كه هدف از آنها اين است كه‏
انسان از نظر خصلتهای روحی چگونه باشد و چگونه

نباشد ، مانند تقوا ، عدالت ، جود وسخا ، شجاعت ، صبر و رضا ، استقامت‏
و غيره .
ج . احكام و مسائل عملی ، يعنی اموری كه هدف از آنها اين است كه‏
انسان در خارج ، عمل خاصی انجام دهد ، و يا عملی كه انجام ميدهد چگونه‏
باشد و چگونه نباشد ، و به عبارت ديگر " قوانين و مقررات موضوعه " .
فقهاء اسلام ، كلمه فقه را در مورد قسم اخير اصطلاح كردند ، شايد از آن‏
نظر كه از صدر اسلام آنچه بيشتر مورد توجه و پرسش مردم بود مسائل عملی‏
بود . از اينرو كسانی كه تخصصشان در اين رشته مسائل بود به عنوان "
فقهاء " شناخته شدند .

حكم تكليفی و حكم وضعی

لازم است بعضی اصطلاحات خاص فقهاء را ذكر كنيم . از آن جمله اين است‏
كه فقهاء احكام را ، يعنی مقررات موضوعه الهی را به دو قسم تقسيم می‏كنند
: حكم تكليفی ، حكم وضعی .
حكم تكليفی يعنی وجوب ، حرمت ، استحباب ، كراهت ، اباحه .
اين پنج حكم به عنوان احكام خمسه تكليفيه خوانده می‏شوند .
می‏گويند از نظر اسلام هيچ كاری از كارها خالی از اين پنج حكم نيست ، يا
واجب است يعنی بايد انجام يابد و نبايد ترك شود مانند نمازهای يوميه ،
و يا حرام است يعنی نبايد انجام يابد و بايد ترك شود مانند دروغ ، ظلم‏
، شرب خمر و امثال اينها ، و يا مستحب

است ، يعنی خوب است انجام يابد ولی اگر انجام نيافت مجازات ندارد ،
مانند نمازهای نافله يوميه ، و يا مكروه است ، يعنی خوب است انجام‏
نيابد ولی اگر انجام يافت مجازات ندارد ، مانند سخن دنيا گفتن در مسجد
كه جای عبادت است ، و يا مباح است ، يعنی فعل و تركش علی السويه است‏
مانند اغلب كارها . احكام تكليفی همه از قبيل بكن و نكن يعنی از قبيل‏
امر و نهی و يا رخصت است .
اما احكام وضعی از اين قبيل نيست ، مانند زوجيت ، مالكيت ، شرطيت ،
سبيت و امثال اينها .

تعبدی و توصلی

مطلب ديگر اينكه واجبات بر دو قسم است : تعبدی و توصلی .
واجب تعبدی يعنی آن كه در انجامش قصد قربت شرط است ، يعنی اگر
انسان به قصد تقرب به خداوند ، بدون هيچ غرض دنيوی و مادی انجام دهد
صحيح است و اگر نه ، صحيح نيست ، مانند نماز و روزه .
اما واجب توصلی يعنی آن كه فرضا به قصد تقرب به خداوند هم انجام‏
نيابد تكليف ساقط می‏شود ، مثل اطاعت پدر و يا مادر ، يا انجام تعهدات‏
اجتماعی از قبيل اينكه انسان متعهد می‏شود كه فلان كار را در مقابل فلان‏
اجرت انجام دهد ، كه بايد انجام دهد ، بلكه مطلق وفای به وعده و عهد اين‏
طور است .

عينی و كفائی

واجبات به گونه‏ای ديگر نيز تقسيم می‏شوند : عينی و كفائی . واجب عينی‏

يعنی آنكه بر هر كس بخصوص و جدا جدا واجب است ، مانند نماز و روزه ،

ولی واجب كفائی عبارت است از آنكه بر عموم مسلمين واجب است كه يك‏

كار معين را انجام دهند و با انجام يك يا چند فرد ، از ديگران ساقط

می‏گردد ، مانند ضروريات اجتماعی از قبيل پزشكی ، سربازی ، قضاوت ،

افتاء ، زراعت ، تجارت و غيره . و از اين قبيل است امر تجهيزات‏

اموات كه بر عموم واجب است و با تصدی بعضی ، از ديگران ساقط می‏شود .

تعيينی و تخييری

واجبات به گونه‏ای ديگر هم تقسيم می‏شوند : تعيينی و تخييری . واجب‏
تعيينی آن است كه يك كار متعين و مشخص بايد انجام شود ، مانند نمازهای‏
يوميه ، روزه ، حج ، خمس ، زكات ، امر به معروف ، جهاد و غيره .
ولی واجب تخييری عبارت است از اينكه مكلف بايد يكی از چند كار را
انجام دهد ، مانند برخی از كفارات . مثلا اگر كسی به عمد روزه ماه مبارك‏
رمضان را نگرفته است بايد يا يك بنده آزاد كند و يا شصت نفر محتاج را
اطعام كند و يا شصت روز روزه بگيرد .

نفسی و مقدمی

تقسيم ديگر اين است كه واجب بر دو قسم است : نفسی و مقدمی . واجب‏
نفسی آن است كه فی نفسه مورد توجه شارع است ، مطلوب بودنش به خاطر
خودش است نه به خاطر يك واجب ديگر .
مثلا نجات دادن يك انسان مشرف به هلاكت واجب است ولی اين واجب‏
مقدمه واجب ديگری نيست . اما كوششهای مقدماتی برای نجات او از قبيل‏
اينكه فرض شود انسانی در چاهی افتاده است و بايد طناب و ساير وسائل‏
فراهم شود تا از چاه بيرون آورده شود ، تهيه وسائل واجب است اما به‏
عنوان مقدمه يك واجب ديگر .
يا مثلا اعمال حج واجب است به وجوب نفسی ، ولی تهيه گذرنامه و بليط و
ساير وسائل مقدماتی واجب است به وجوب مقدمی . نماز واجب است به‏
وجوب نفسی ، اما وضو و يا غسل در وقت نماز برای نماز واجب است به‏
وجوب مقدمی .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: